Historia - Stare Czarnowo

Rys historyczny
Najstarsze ślady pobytu człowieka na terenie gminy Stare Czarnowo, udokumentowane znaleziskami archeologicznymi, są datowane na epokę kamienia. Jednak początki stałego osadnictwa są tu znacznie późniejsze, bo dopiero z VII w. po Chrystusie i wiążą się z zasiedlaniem Pomorza Nadodrzańskiego przez plemiona słowiańskie przybywające tu najpierw z terenu obecnej Polski południowo-zachodniej, później zaś z Czech, Małopolski i Śląska. Z plemion słowiańskich zamieszkujących Pomorze Nadodrzańskie w IX-XI w. w średniowiecznych źródłach pisanych wymieniane są tylko dwa: Pyrzyczanie i Wolinianie. Ci pierwsi już w połowie IX w. przez tzw. Geografa Bawarskiego. Pyrzyczanie zamieszkiwali okolice Pyrzyc i zapewne Stargardu. Z nimi prawdopodobnie należy wiązać dwa grody, których ślady są zachowane w sąsiedztwie Kołbacza. Obydwa znajdują się na południowy - wschód od wsi, jeden bliżej (ok. 0,9 km), na wschodnim brzegu Płoni, drugi dalej (1,5 km), na zachodnim jej brzegu. Ten położony dalej, z wałem ziemnym o wysokości 5-6 m, stał się z czasem grodem książęcym. Zdaniem niektórych badaczy gród ten jest jedną z możliwych lokalizacji pierwotnej siedziby pomorskiego książęcego rodu Gryfitów.

Będąca siedzibą gminy wieś Stare Czarnowo jest jedną z najstarszych wsi na terenie powiatu gryfińskiego. Po raz pierwszy, pod nazwą Cirnowe, wymieniona została w datowanym na lata 1179-1181 dokumencie biskupa kamieńskiego Konrada I (1160/62-1186), mocą którego klasztorowi cystersów w Kołbaczu podarowane zostały wówczas dziesięciny biskupie z tej i kilkunastu innych wsi położonych w jego okolicy. Z czasem wieś znalazła się w uposażeniu tego ufundowanego w 1173 r. przez Warcisława Świętoborzyca (zm. w 1196 r.), przedstawiciela bocznej linii książęcej dynastii Gryfitów, klasztoru, pierwszego na wschód od Odry i trzeciego na Pomorzu Zachodnim w ogóle (po Grobe i Eldenie). Posiadłości rodowe Świętoborzyców, wymarłych przed końcem XIII w., znajdowały się na południe od Szczecina, między Odrą a Jeziorem Miedwie, z centrum w grodzie Kołbacz. W 1234 r. wieś podarowana została cystersom kołbackim przez Świętobora, zwanego Młodszym (zm. po 1244 r.), syna Kazimierza Starszego (zm. po 1220 r.), obydwaj pochodzący również z rodu Świętoborzyców.

Stosunkowo szybko (przed 1326 r.) cystersi przekształcili wieś w grangię, czyli folwark klasztorny. Znaczenie Starego Czarnowa musiało być duże, gdyż już około połowy XIII w. otrzymało ono uprawnienia targowe (po łacinie forum liberum). Zgodnie z nimi we wsi odbywał się jeden jarmark rozpoczynający się 11 listopada lub jeśli dzień ten przypadał w sobotę lub niedzielę od następującego po nich poniedziałku. Uprawnienia targowe wieś utrzymała aż do XIX w. Stąd jeszcze w końcu XVIII w. była określana w nomenklaturze administracyjnej jako wieś targowa (niem. Marktflecken).

Pierwotna nazwa wsi - Cirnowe/Cyrnow/Cirnove, a także Sirnove - kojarzona była w XIX w. przez historyków niemieckich z używanymi w języku polskim wyrazami „cierń” i „cierniowy”. Nazwa miała więc według nich oznaczać miejsce porośnięte ciernistymi krzewami. Po 1234 r. nazwa ta wyparta została w związku z pozyskaniem przez wieś uprawnień targowych przez nazwę Nyenmarkt/Nienmarkt. Ta ostatnia była tłumaczeniem na język niemiecki występującego w dokumentach z 2 połowy XIII w. łacińskiego określenia miejscowości novum forum, czyli w nawiązaniu do uprawnień targowych „nowy targ”. Ostatecznie, w ciągu XVII w., nazwa miejscowości ustaliła się w języku niemieckim jako Neumark (= nowy targ).

Równoległe występowanie w dokumentach z 2 połowy XIII i z początków XIV w. nazw novum forum i Nienmarkt świadczy z jednej strony o próbie utworzenia przez cystersów ze Starego Czarnowa ośrodka o charakterze miejskim, z drugiej zaś z punktu widzenia etnicznego o zdominowaniu obszaru posiadłości cysterskich, zamieszkiwanych na początku ich obecności w Kołbaczu prawie wyłącznie przez Słowian, przez kolonistów przybyłych tu z głębi Niemiec. Śladem miastotwórczych działań cystersów w stosunku do Starego Czarnowa jest również pojawienie się w dokumencie księcia Barnima I z 1255 r., przenoszącym na klasztor własność wsi Parsów, jako świadka niejakiego Arnolda określonego dodatkowo jako prefectus de Nienmarkt, czyli wójt z Nowego Targu.

Według Ludwiga W. Brüggemanna (1743–1817), autor kilkunastotomowego opisu topograficzno-geograficzno-historyczno-statystycznego pruskiej części Pomorza, bez podania żadnych dowodów, Stare Czarnowo było niegdyś miasteczkiem. Późniejsi badacze byli bardziej ostrożni w tej kwestii. W większości opracowań niemieckich sprzed 1945 r. spotkać można jedynie stwierdzenie, że począwszy od 2 połowy XIII w. miejscowość dość długo określana była w źródłach historycznych różnego rodzaju jako miasteczko. Jednym z najpóźniejszych tego rodzaju przypadków jest nazwa miejscowości na mapie Pomorza Lubinusa z początków XVII w. - podana jest ona na niej w brzmieniu Niestadt, czyli Nowe Miasto. O quasi miejskim charakterze Starego Czarnowa czy nawet planach uczynienia z niego miasta świadczy ponadto istnienie tu aż do XIX przytułku p.w. św. Jerzego. Ponieważ instytucje, których zadaniem była opieka nad chorymi i trędowatymi, a których patronami był św. Jerzy, były charakterystyczne dla miast średniowiecznych, z jednej strony datuje się jego powstanie na ten właśnie okres, z drugiej zaś stanowi to dla niektórych argument na poparcie tezy o miejskim charakterze osiedla w tym okresie.

Zauważyć ponadto należy, że rozwój Starego Czarnowa do pewnego momentu przebiegał podobnie jak rozwój miasta Müncheberg (2015 r.: 6783 mieszkańców), położonego w Brandenburgii, w połowie drogi między Berlinem a granicą z Polską (w kierunku Kostrzyna). Wszystko wskazuje na to, że przekształceniu się Starego Czarnowa w miasto „przeszkodziło” istnienie w pobliżu niego innych ośrodków miejskich, które zapewniały klasztorowi kołbackiemu przede wszystkim obsługę wymiany handlowej z otoczeniem zewnętrznym. Miastotwórcze działania cystersów są znane również m.in. z terenu Kujaw.

Już w końcu XIV, najpóźniej w początkach XV w. pojawiły się oznaki regresu w funkcjonowaniu gospodarki rolnej cystersów kołbackich. Jedną z nich było m.in. stopniowe odchodzenie aż do całkowitej rezygnacji z pracy na roli braci świeckich, tzw. konwersów, na rzecz gospodarki czynszowej, czyli wydzierżawiania gospodarstw składających się na poszczególne dobra w zamian za czynsz w postaci pieniężnej lub w naturaliach, co w konsekwencji oznaczało mniejsze dochody. Ponadto zarządzanie niektórych dóbr lub pożytki z nich płynące przekazywano na zasadzie lenna w ręce osiadłych w ich pobliżu rodzin szlacheckich. Tak postąpiono ze Starym Czarnowem. Dowodem na to jest to, że jedna z pomorskich rodzin szlacheckich przybrała nazwisko od niemieckiej nazwy wsi. W tym przypadku przedmiotem lenna nie była wieś, lecz należna ze Starego Czarnowa beda, czyli podatek gruntowy pobierany w średniowieczu na Pomorzu przez książąt od własności ziemskiej. Z XV w. znani są dwaj lennicy klasztoru kołbackiego z tego tytułu. Dobra klasztorne odniosły ponadto znaczne szkody podczas najazdu na Pomorze husytów w 1433 oraz Brandenburczyków w 1478 r. Te pierwsze były tak znaczne, że klasztor został zwolniony z wszelkich opłat na rzecz papiestwa. Mimo tego nie odzyskał już nigdy swej dawnej świetności.

Na mocy postanowień słynnego sejmu w Trzebiatowie z 1534 r., na którym na Pomorzu wprowadzona została Reformacja, klasztor w Kołbaczu wraz ze swoimi posiadłościami został przekształcony w domenę książęcą zarządzaną przez rządcę. Liczne kosztowności należące do klasztoru podzielone zostały losowo pomiędzy książąt, którzy następnie w większej części je spieniężyli. Przeznaczenie kultowe zachowała tylko część kościoła klasztornego (prezbiterium i transept), a w jego trzynawowym korpusie głównym (część zachodnia kościoła) urządzono spichlerz i wozownię. Zabudowania klasztorne zaczęły wówczas pełnić funkcję rezydencji wiejskiej książąt rezydujących w pobliskim Szczecinie. W latach 60. XVI w. zostały one poważnie rozbudowane.

Po wygaśnięciu w 1637 r. dynastii Gryfitów Pomorze zostało podzielone na mocy postanowień układu pokojowego podpisanego w 1648 r. w Osnabrück pomiędzy Szwecję i Brandenburgię. Porozumienie w sprawie przebiegu granic obydwu części Pomorza pomiędzy tymi państwami zostało zawarte dopiero w maju 1653 r. Domena kołbacka, w tym i Stare Czarnowo, znalazła się wówczas w granicach szwedzkiej części Pomorza. W posiadanie Brandenburgii przeszła ona w 1679 r. na mocy postanowień traktatu pokojowego kończącego wojnę toczoną w latach 1674-1679 między nią a Szwecją, podpisanego w Saint-Germain-en-Laye. Ta nowa przynależność państwowa nie uległa zmianie aż do 1945 r.

W XVIII w. wieś należała administracyjnie do powiatu pyrzyckiego (niem. Pyritzscher Kreis), do klucza dóbr państwowych w Kołbaczu (niem. Amt Kolbatz). Po 1815 r. zmieniła przynależność administracyjną: weszła w skład utworzonego w latach 1816-1818 powiatu ziemskiego Gryfino (niem. Landkreis Greifenhagen).

W początku lat 80. XVIII w. Stare Czarnowo liczyło 71 domów. Struktura własnościowa wsi wyglądała w tym czasie następująco: 1 wolny sołtys, 12 chłopów, 10 kossatów, 19 zagrodników, będących przeważnie rzemieślnikami, 1 kościelny, 1 karczmarz, 1 kowal, 1 wytwórca saletry. We wsi znajdował się dom dla wdów po pastorach i przytułek p.w. św. Jerzego, w którym schronienie i opiekę znajdowało 8 ubogich osób.

W latach 80. XVIII w. z racji położenia przy drodze pocztowej ze Szczecina do Pyrzyc we wsi znajdowała się stacja pocztowa.

W 1932 r. gmina Neumark, której powierzchnia wynosiła wówczas 15,55 km2, składała się z 3 jednostek osadniczych: Neumark, Klausdamm i Sackshaus. Wchodziła ona w skład powiatu Gryfino (Greifenhagen) i jednego z jego zarządów gminnych (Amtsbezirk), którego siedziba znajdowała się w Kołbaczu. Była ona jednym z 77 ogniw najniższego rzędu tworzących ten powiat (76 gmin i jeden obszar dworski). Jej powierzchnia była dziesięciokrotnie mniejsza niż powierzchnia obecnej gminy Stare Czarnowo.

Stare Czarnowo było wsią parafialną najpóźniej od XIII w. W okresie przedreformacyjnym proboszcz tutejszej parafii obsługiwał dwie miejscowości: Stare Czarnowo i Dobropole Gryfińskie. Po sekularyzacji klasztoru w Kołbaczu obszar parafii powiększył się o dwie wsie: Kołbacz i Żelewo. Proboszcz ewangelickiej parafii w Starym Czarnowie był jednocześnie przełożonym obejmującego 16 parafii synodu (dekanatu) kołbackiego.

Według spisu ludności z 1925 r. na terenie gminy Stare Czarnowo mieszkało 950 osób, w tym 485 płci męskiej (51%). Prawie w całości (98,5%) ludność gminy była wyznania ewangelickiego. Tylko 1,5% ludności gminy było katolikami. Ich parafia znajdowała się w Dąbiu (obecnie Szczecin-Dąbie).

W 1945 r. na mocy postanowień konferencji w Poczdamie, Stare Czarnowo znalazło się w granicach Polski. Jednostką administracyjną, na terenie której wieś się znalazła, był okręg Pomorze Zachodnie, utworzony uchwałą Rady Ministrów z 14 marca 1945 r., a więc jeszcze przed zakończeniem wojny. Okręgi wówczas utworzone dzieliły się na obwody, odpowiadające późniejszym powiatom. W województwa okręgi zostały przekształcone na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 29 maja 1946 r. w sprawie tymczasowego podziału administracyjnego Ziem Zachodnich. Dotychczasowy okręg Pomorze Zachodnie stał się województwem szczecińskim z siedzibą władz wojewódzkich w Szczecinie. Obejmowało ono 25 powiatów (dotychczasowych obwodów), w tym powiat gryfiński.

Wieś stała się centrum administracyjnym gminy, najniższej wówczas jednostki administracyjnej. Zarząd gminy został zorganizowany w końcu 1945 r., zaś jesienią 1946 r. rozpoczęła działalność gminna rada narodowa, wyłoniona na zasadzie desygnacji, czyli delegowania radnych przez partie polityczne i organizacje społeczne.

Pierwsza informacja źródłowa o stanie zaludnienia gminy pochodzi z późnego lata 1945 r. Na początku września 1945 r. na terenie gminy mieszkało 479 osób, w tym 466 Polaków i 13 osób innych narodowości (bez Niemców). Ponadto na terenie gminy przebywało 26 osób narodowości niemieckiej, „wypożyczonych do pracy z Dębu Starego” . W grudniu 1945 r. na terenie gminy mieszkały 633 osoby, w tym 615 Polaków, 8 Niemców i 10 osób innych narodowości. Do sierpnia 1946 r. liczba ludności zwiększyła się do 997 osób, w tym 964 Polaków, 23 Niemców i 10 osób innych narodowości. Wśród ludności pochodzenia polskiego 898 osób było przesiedleńcami, a 66 osób repatriantami. Wśród ludności pochodzenia polskiego i innych narodowości (974 osoby), 484 osoby były płci męskiej, zaś 490 płci żeńskiej.

Zarząd Gminy i Gminna Rada Narodowa w Starym Czarnowie działały do 1950 r., kiedy to zostały zlikwidowane. Na ich miejsce powołano Prezydium Gminnej Rady Narodowej w Starym Czarnowie, które funkcjonowało do 1954 r. W tym roku w związku z likwidacją gmin jako najniższego szczebla administracyjnego i powołania w ich miejsce gromad utworzone zostało Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej w Starym Czarnowie. Istniało ono do końca 1972 r.

Z dniem 1 stycznia 1973 r. w związku z reformą elementarnego podziału terytorialnego kraju w miejsce gromad i osiedli utworzone zostały gminy. Gmina Stare Czarnowo powstała na mocy uchwały nr XV/116/72 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Szczecinie z dnia 7 grudnia 1972 r. jako jedna z sześciu gmin powiatu gryfińskiego. Jednostki pomocnicze gminy - sołectwa, ustanowione zostały w: Binowie, Dębinie, Dobropolu Gryfińskim, Glinnej, Kartnie, Kołowie, Komorówku-Starym Czarnowie, Żelewie i Żelisławcu. Organem uchwałodawczym na terenie gminy stała się gminna rada narodowa wybierana w wyborach powszechnych na cztery lata. Organem wykonawczym gminnych rad narodowych były urzędy gmin z naczelnikiem gminy na czele. Urzędy gmin były jednak przede wszystkim terenowymi organami administracji państwowej najniższego szczebla. Jako takie funkcjonowały one do 1990 r. Siedzibą obydwu instytucji było Stare Czarnowo.

W 1990 r. wprowadzony został w gminach samorząd gminny. W miejsce istniejących w okresie PRL rad narodowych utworzone zostały rady gmin o znacznie większych uprawnieniach. Wybory do nich, pierwsze całkowicie wolne od 1945 r., przeprowadzone zostały 27 maja 1990 r. Nowo wybrane rady gmin wybrały swoje władze wykonawcze. W przypadku gmin wiejskich byli to wójtowie.

W 1998 r. przywrócone zostały powiaty i utworzona została nowa sieć województw. Te obydwa szczeble podziału administracyjnego stały się również jednostkami samorządu terytorialnego poprzez utworzenie rad powiatów i sejmików wojewódzkich. Pierwsze wybory do wszystkich trzech szczebli samorządu - rad gmin, rad powiatów i sejmików wojewódzkich - odbyły się 11 października 1998 r. Dopełnieniem reformy samorządowej było wprowadzenie, począwszy od wyborów samorządowych w 2002 r., bezpośrednich wyborów wójtów, burmistrzów i prezydentów miast.

Gmina Stare Czarnowo w wyniku reformy administracji publicznej z 1998 r. weszła w skład powiatu gryfińskiego, jednego z 21 powiatów (18 powiatów ziemskich i 3 miasta na prawach powiatu) województwa zachodniopomorskiego. To ostatnie utworzone zostało w miejsce dawnych (utworzonych w 1975 r.) województw koszalińskiego i szczecińskiego, a także części województw gorzowskiego, pilskiego i słupskiego.

Nazwa Stare Czarnowo

W okresie bezpośrednio powojennym Stare Czarnowo nosiło nazwę Czarnowo. Zaczerpnięta ona została z pierwszego zeszytu Atlasu nazw geograficznych Słowiańszczyzny Zachodniej ks. Stanisława Kozierowskiego (1874–1949), opublikowanego w 1934 r.

Ks. Kozierowski nazwę tę zaproponował w oparciu o nazwę Cirnow, zaczerpniętą z dokumentu rzekomo pochodzącego z 1226 r. (rzekomo, bo sfabrykowanego przez cystersów w XIV w.), ale oddającego stan nazewnictwa miejscowego sprzed kolonizacji na prawie niemieckim. Nazwa Stare Czarnowo natomiast wprowadzona została oficjalnie rozporządzeniem ministrów administracji publicznej i ziem odzyskanych z dnia 15 marca 1947 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości. Ustalona ona została przez Komisję Ustalania Nazw Miejscowych działającej przy Ministerstwie Administracji Publicznej.

Nazwa Stare Czarnowo upowszechniona została dzięki m.in. publikacjom Kazimierza Kolańczyka i Władysława Rusińskiego oraz Stanisława Rosponda.